از بتمن آموز اخلاص عمل ؛ نقد و بررسی فیلم مهم بتمن شوالیه سیاه برمی خیزد

اگر بخواهیم مهم ترین فیلم امریکای بعد از ١١ سپتامبر را انتخاب کنیم قطعا و یقینا سه گانه بتمن یکی از نامزدها و برنده احتمالی خواهد بود. بتمن قهرمان محبوب نوجوانان چندین بار از دنیای کمیک به سالن سینما آمده است ولی هیچ کدام نه قدرت این یکی را داشته اند و نه مخاطبش را. اما ملاک انتخاب ما نه قدرت فیلم است و نه مخاطبش. بلکه تنها یک دلیل دارد:”آمریکایی بودن”

آمریکایی بودن یعنی برخورد آمریکایی، بحران آمریکایی،قدرت آمریکایی و ترس آمریکایی. سقوط آمریکایی نجات آمریکایی و شکوه آمریکایی.

سه گانه بتمن به شدت آمریکایی است. هم رویایش، هم زندگی اش، هم قهرمانش و هم دشمنش. این فیلم را از این زاویه نگاه می کنیم نه برای آنکه آن را تحلیل کنیم، بلکه برای آن که از آن بیاموزیم.( بی شک قهرمان پروری روشی است برای الگو سازی. سرمشق هایی برای ما، کودکانمان، زنانمان، خانواده هایمان و فیلمسازانمان. و در این مبارزه کمیک وار نمی توانیم منکر موفقیت و تاثیرگذاری این محصولات باشیم. هرچند از کودکان انتظاری نمی رود اما فیلم سازان باید بتوانند با این قهرمانان جذاب برخوردهایی انتخابی و فعالانه داشته باشند. شناخت ساز و کار این دستگاه نه برای تکرارش بلکه برای تسلط بر آن.)

در میان این سه گانه به قسمت سومش تاکید می کنیم  چرا که:

– انتظارات از این قسمت به صورت فزاینده ای بالاتر بود. بعد از موفقیت خیره کننده قسمت دوم و فیلم اینسپشن همه انتظار یک شاهکار داشتند. قسمت سوم هم با این آگاهی ساخته شده است. با تماشاگرانی تضمین شده.

– قرار بر این بود و هست که این آخرین قسمت بتمن باشد

– آمریکا در زمان ساخت این قسمت به معنای حقیقی با بحران های متعدد داخلی و خارجی روبرو بود که بحران هسته ای ایران و بحران وال استریت شاخص ترین این بحران هایند.

قسمت سوم بتمن بروز شاخص آمریکایی بودن است. حتی آنقدر که حاضر به فدا کردن جذابیت های داستانی اش پای حرف های اجتماعی اش شده است. اگر کریستوفر نولان قسمت قبلی بتمن را نساخته بود و اگر جوکری را به دنیا معرفی نکرده بود، این قسمت را یک فیلم خوش ساخت و موفق معرفی می کردیم. اما “شوالیه سیاه برمی خیزد” در مقایسه با “شوالیه تاریکی” یک شکست است که حتی می تواند پایین تر از قسمت اول هم قرار بگیرد. این کار از کارگردان و نویسنده ای که جوکر بزرگ کرده است یک عقب نشینی جدی است.

آمریکا در زمان ساخت این قسمت به معنای حقیقی با بحران های متعدد داخلی و خارجی روبرو بود که بحران هسته ای ایران و بحران وال استریت شاخص ترین این بحران هایند.

ولی چه علتی باعث این پس رفت است؟ آیا نه این است که او بیان آیینه وار معضلات اجتماعی اش را در این قسمت مقدم بر داستان جذابش کرده است؟ یعنی برخلاف نسخه قبلی که اساسا جذابیت و پختگی شخصیت ها بر داستان پر کشش چیره بود اینجا مضامینی تحمیلی برفیلم و شخصیت ها غلبه کرده است. گویی فیلم ساز می خواسته است حرفهایش را به هر قیمتی بزند. از این روست که بتمن سوم را آمریکایی ترین بتمن می دانیم.

آمریکایی بودن یعنی برخورد آمریکایی، بحران آمریکایی،قدرت آمریکایی و ترس آمریکایی. سقوط آمریکایی نجات آمریکایی و شکوه آمریکایی.

بحران ، ترس ،سقوط

برای اولین بار دشمنان بتمن بر او چیره می شوند و این بار شهر را نیز تصرف می کنند. تصویر شهر سقوط کرده و بدون بتمن همان ترس آمریکایی است که در تصمیم دولت برای قطع ارتباط با شهر نیز نمودار است. جالب تر اینکه این فضای ترس آلود با حال و هوای سرد و زمستانی اش یادآور همان ترس کهنه کمونیستی است. ماشین های سنگین روسی وار، اورکت های پشمی بلند، خفقان کمونیسمی، دادگاه تفتیش عقاید با احکام از پیش تعیین شده، بازداشت ها و اعدام ها اینده وحشناک امریکا در صورت شکست است.

شرق دشمن خیز

همه این وحشت ها از “بین” آمریکایی و دار و دسته اش- با کلاشینکف و تویوتاهای تیربار دار- شروع می شود که در انتهای فیلم مشخص می شود او تربیت شده همان تروریست شرقی است. از طرف دیگر دوست نزدیک و معتمد بتمن همان دختر راسم الغول (الگول) است که در کودکی پس از صعود از چاه پارچه ای را بر سرش کشیده و از زندان می گریزد و هنگام جنگ با بتمن نیز لباسی آسیایی می پوشد. راسم الغول همان غول ترسناک شرقی است که قدرت را در کنار اندیشه هایی تاریک دارد. او که در قسمت نخست قصد نابودی تمدن شهر را داشت نابودی رومی ها و … را به گروهک تروریستی خودشان منتسب می کند. ترکیب عجیب و غریب نام عربی و چهره چینی و زندان هندی و رفتار روسی دشمنان، تصویر شرق دشمن خیز، همان موش های نابودکننده روم نیست؟ آلفرد در توصیف “بین” می گوید :”من در او قدرت باور(ایمان) را می بینم”.

مردم

مردم کلیدواژه جالب این قسمت بود. در سالی که جنبش وال استریت نوعی شورش بر علیه نخبگان و نه تنها دولت آمریکا بود. و در سالی که این جنبش نام خود را به جای جنبش نیویورک یا اعتصاب قصابان یا جنبش حزب چای(تی پارتی) ، جنبش وال استریت انتخاب کرد. و در سالی که شعار های مردم این جنبش “مرگ بر طمع” بود. چگونه می توان آمریکایی بود و این بحران را نادیده گرفت؟ اما نکته جالب آنکه اولین حمله “بین” به وال استریت است! و جالب تر آنکه او این حمله را توسط کارگران وال استریت نوعی شورش جلوه می دهد.

همان اتهامی که متوجه تظاهرات کنندگان جنبش وال استریت شد و آنها را اراذل و اوباش نامیدند- یکی از صحنه های جالب فیلم رویارویی پلیس ها با همین اراذل است . نکته ای که در تاکیدات مکرر “بین” بر کلمه مردم مقابل زندان و سپس آزادی زندانیان و بکارگری آنان به تصویر کشیده می شود. فیلم رسما شعارهای مردمی و خیزش های مردمی در برابر نخبگان و وال استریت را توطئه تلقی کرده و آنها را فرصت طلبان یا بازیچه هایی جلوه می دهند که جامعه آمریکا را به خفقانی ترسناک فرو می برند. این مرزهای دموکراسی آمریکایی است که وال استریت رگ حیاتی نخبگانش و ورزشگاه تخت خواب مردمانش است.

نخبگان، ناجی، عدالت

اما ناجی شهر کیست؟ کسی که با دیدن تصویر اعدام ها تاب نیاورده و با ورزش کمر شکسته اش را درمان می کند! و در چشم برهم زدنی از مشرق به مغرب رفته و ملت را نجات می دهد. کسی که جانش را در طبق اخلاص پیشکش خطرات می کند. کسی که عزیزانش را فدا می کند و شهر را نجات می دهد. قهرمان محبوب ما بتمن. اما بتمن کس دیگریست جز یکی از نخبگان؟ او که هم قدرت و هم پول و هم سابقه خانوادگی را توامان دارد جزء کدام طبقه آمریکاست؟ شوالیه تاریکی که روح امید را در جامعه می دمد همان کسی است که دشمن در شورش وال استریت حساب هایش را خالی می کند و او را ورشکست می نماید!

در این قسمت بتمن حتی دیگر نماد عدالت طلبی نیست چرا که عدالت برپاست. در ابتدای فیلم شاهدیم که اصلا نیازی به حضور بت من-نماینده عدالت طلبی- نیست. در همین وضعیت است که ماجرای وال استریت پیش می آید و بتمن در واقع برای جلوگیری از بهم خوردن وضع موجود وارد می شود نه برای ایجاد وضع مطلوب. یعنی در پایان بتمن مردم را نجات نمی دهد بلکه ارکان جامعه و نظم سابقش را احیا می کند. این بتمن با بتمن عدالت طلب فاصله بسیاری دارد. مجسمه ای که در انتها از بتمن ساخته می شود نماد یک مصلح نیست بلکه نماد یک مدافع است.  مدافع همان وضعیتی که در خارج از سالن سینما، جنبش مردمی آمریکا عملا یک سالی علیه اش شعار داد. بتمن قهرمان مردم نه از میان ایشان بلکه از جبهه مخالف بر می آید و ضمن سرکوبشان وضع حاکم را بازمی گرداند! و از قدرت سینماست که در انتها همگی دلگرم وجود چنین نخبگانی هستیم که نجاتمان می دهند!

تکنولوژی تعیین کننده

در ابتدای قسمت دوم جوانان عدالت طلب شهر که لباس بتمن می پوشند وقتی با بتمن واقعی روبرو می شوند از او می پرسند: تفاوت ما و تو چیست؟ بتمن پاسخ می دهد:من لباس هاکی نمی پوشم.

در واقع چیزی که بتمن را بتمن می کند لباس اوست. ماشین، موتور، هواپیما، اسلحه و … لوازم جذاب بتمن هستند که عامل تعیین کننده موفقیت های او هستند. اما تکنولوژی بتمن در قسمت سوم معنایی بیش از جذابیت دارد. اساسا یکی از نقاط دلهره آور داستان، دسترسی مخالفان به ماشین و لوازم بتمن است. حس تلخ اقتدار دشمن با تکنولوژی غصبی بخوبی در فیلم منتقل می شود و ضرورت سرمایه گذاری در تکنولوژی های نظامی حقیقتا توجیه می شود. مسأله ای که یکی از نقاط قوت راهبردی هر ملیتی است چه برسد به آمریکای همیشه در جنگ.

منتها فیلم پا را فراتر گذاشته بحران جدی دیگری را هشدار می دهد. راکتور اتمی که توسط بتمن به نیت خیرخواهانه و تولید انرژی تولید شده است به زنی که ادعای حمایت از محیط زیست دارد فروخته می شود. او که بعدها مشخص می شود همان دشمن شرقی بتمن است راکتور را به بمب اتمی تبدیل می کند و ترس را بر شهر حاکم می سازد. در واقع تکنولوژی -حتی صلح آمیز- نیز خطرناک است وصاحب اختیار تکنولوژی است که تعیین کننده آینده است. پس از اولین حضور دوباره بتمن در خیابان، بتمن به  خدمتکار وفادارش می گوید:”ابزارهای یک مرد سلاح هایی در دستان دیگرانند”

چه بسا دشمنانی که با ادعای صلح آمیز بودن فعالیت ها با دستیابی به تکنولوژی از آن به عنوان سلاح استفاده کنند. این منطق حاکم بر فیلم اولا انحصار طلبی علمی و فنی جامعه نخبگان را عنصری مطلوب و بلکه شایسته حراست می داند. و دوما تلاش برای جلوگیری از دستیابی دیگران بر تکنولوژی را عقلانی می کند. دکتر پاول دانشمند هسته ای ابتدای فیلم توسط سیا دستگیر شده است در نهایت با دشمن همکاری می کند. اگر ابتدای فیلم او کشته شده بود فرصت به دشمن داده نمی شد. ترس همگی از راکتور هسته ای است که با افتادن به دست دشمن مدعی صلح جویی به بمب هسته ای تبدیل می شود. عواقب شوم دستیابی دشمنان به انرژی هسته ای ایجاد شهری سرد و گرفته کمونیستی است.

پایان بتمن

بتمن سوم روی هم رفته به قدرت فیلم قبلی نیست.

– گاف های متعدد مانند نصف کردن هوا پیما بدون هیچ مشکلی، بهبودی معجزه آسا، گذر از هند به آمریکا در چشم به هم زدنی و زخمی شدن جدی بتمن با یک چاقوی کوچک و …

– شخصیت های نه چندان پخته فیلم مانند زن گربه ای که گویی فقط برای جذابیت ظاهری اضافه شده است.

– دشمنان ضعیف و پوشالی و مرگ ناگهانی آنها

همگی عواملی هستند که بتمن دوم و حتی اول را بالاتر از این قسمت بدانیم. منتها رعایت ساختار اکشن، موسیقی همیشگی زیمر، قهرمان پردازی آمریکایی، پایان بندی باشکوه به کیفیت فیلم کمک کرده و جذب مخاطب را تضمین می کند.

بتمن سوم یک بتمن آمریکایی تمام عیار است.-بتمن دوم و تا حدودی بتمن اول انگیزه غالبا سرگرمی داشتند- بتمنی که مسائل و بحران های کشورش را مهم دانسته و نه با نمادگرایی بلکه با داستان پردازی جذاب، حساسیتش را بروز می دهد. جالب تر آنکه راهکارهای او به هیچ وجه مردمی نیست و به شدت نخبگانی است. اما همین فیلم ضد مردمی با استقبال کم نظیر مردم روبرو می شود. چرا که قواعد را رعایت می کند و قبل از آنکه مانیفست باشد فیلم است. البته یک فیلم آمریکایی.