دهلیز ، یک شروع عالی ؛ نقد و تحلیل فیلم دهلیز

دهلیز یک شاهکار به تمام معنا نیست اما یک شروع فوق العاده است. یک قدم کوچک ارزشمند. دهلیز یک فیلم موفق است چرا که قبل از هر چیز فیلم است و مخاطب را تا انتها می نشاند. موفق است چرا که می تواند بارها تماشاگر را همراه خود کند، چرا که ادعایی بزرگ ندارد و همان محدوده کوچک را خوب شخم می زند. چرا که به موضوعی حساس و مبتلا به می پردازد. چرا که آن موضوع خوب و مبتلا به را شایسته و محترمانه پاسخ می گوید. رمز موفقیت دهلیز چیست؟

دهلیز موفقیت خود را مرهون توفیق و هماهنگی چهاربخش است: متن، کارگردانی، تدوین و بازیگری. دهلیز فیلم نامه پخته و بسته ای دارد. از ابتدا با موضوع مهم فیلم روبرو نمی شویم، بلکه موضوع فیلم برای ما مهم می شود. ورود به موضوع بحث برانگیزی مانند قصاص با مشکلاتی جدی همراه است. اول آنکه تقریبا در چندسال گذشته بارها و بارها در آثار مختلف بیان شده و مورد بحث قرار گرفته است. در نتیجه بسیاری از مخاطبین اطلاعات و آشنایی جدی با این موضوع دارند و درباره آن قضاوت ها و ذهنیت های آماده ای دارند.

بحث هایی که تا همین سال پیش درباره فیلم “من مادر هستم” نیز به اوج رسید. از سوی دیگر قصاص مساله ای اجتماعی است که حتی درعالم سیاست نیز بازتاب های تاریخی ای داشته است. تبلیغات منفی متعددی درباره قصاص با ژست هایی انسان دوستانه انجام می شود و حتی گاها اهداف سیاسی نیز وجود دارند. از سوی دیگر قصاص به عنوان یک باور مذهبی و اعتقادی و مساله ای فقهی عامل ثبات و حفظ جامعه معرفی شده است. با این همه قصاص تلخی دارد و همین تلخی است که قضاوت را درباره آن دشوار می سازد. ورود به مساله ای چنین مناقشه برانگیز بسیار دشوار است.

حال آنکه دهلیز در این زمینه بسیار موفق است. نویسنده مانند بسیاری فیلم های مشابه از دریچه خانواده قصاص شونده وارد می شود که خود بار احساسی بیشتری را در بر دارد. اما با این وجود به دام تفریط نمی افتد و یک جانبه قضاوت نمی کند. دهلیز حق قصاص را محترم شمرده و خانواده صاحب حق را نیز فراموش نمی کند. از سوی دیگر پذیرش گناه توسط پدر و فرایند بخشش را طی یک داستانواره توضیح می دهد: ” یه کار بدی کردی ممکنه در رو روت ببندند یا حتی هلت بدن اما تو کار بدی کردی و باید عذرخواهی کنی” این برخورد با قصاص بسیار شیرین و دلپذیر انجام می شود و نهایتا بخشش نیز تبلیغ می شود. این یک متن موفق است.

فیلم برای گرفتن تلخی موضوع با ترفندهایی شیرینی و خوش مزگی کودکانه را دخیل می کند و اساسا همین تقابل تلخی و شیرینی است که موتور محرک فیلم می شود. در عین حال با طرح معماگونه موضوعات و پاسخ های آن در ادامه با ساختاری مرحله مرحله و داستان داستان فیلم را پیش می برد. مجسمه چوبی، اخراج از مدرسه، هم کلاسی ها، ماجرای سنگ زدن و … همگی مین های زمان داری هستند که در زمان مناسب عمل می کنند.

تبیین ارتباط پسر و پدر از جنس ارتباط های مغفول سینمای ایران و جهان است که بسیار پیچیده و جذاب است. نزدیکی گام به گام پسر به پدر، سپس ترکیب این ارتباط با احتمال مرگ پدر و بعد ورود به موضوع قصاص همان ترفند موفقیت متن در نزدیک کردن بیننده با موضوع اصلی فیلم است.

اتفاقا یکی از نقاط ضعف فیلم نیز ریشه در همین دوگانگی روایت دارد. از یک سو قصه از جایگاه کودک است و لحنی کودکانه دارد و از سوی دیگر مساله بزرگسالان را بیان می کند. نتیجه آنکه گاهی بین این دو مردد و کمی گنگ است. بیان فانتزی گونه در شرارت های کودک و دعوای بچه ها و فضای رویایی فوتبال در کنار ماجرای واقع گرایانه قصاص تفاوت های زبانی، داستانی و بیانی ملموسی ایجاد می کند. البته این امر با تدوین و موسیقی مناسب تا حدودی کنترل شده است.

در کنار شخصیت های پدر و پسر، شخصیت مادر نیز پرداختی مناسب دارد. مادر نقشی محوری و پس زمینه دارد و همه کارها را مرتب می کند. این نقش جذاب به راحتی می توانست فرصت بسیار بیشتری از متن را اشغال کند اما قدرت این نقش به پس زمینگی آن بود. عشق بین مرد و زن نیز بدون اغراق، واقعی و قابل لمس است. اگر کمی وضعیت پوشش مادر مناسب تر بود می توانستیم او را به عنوان الگویی تمام عیار یا حداقل نماینده ای از متن مردم معرفی کنیم.

شخصیت پردازی دقیق کودک در کنار بازی خوب او از نقاط قوت فیلم است. به نظر می رسد تلاش بسیاری در فهم رفتار کودکان در موقعیت های مختلف انجام شده است. جزییات رفتاری پسرک بسیارحساب شده و قابل قبول است.

به تمام ساختار مناسب متن اضافه کنید دقت کارگردان در اجرا و کنترل بازی ها را. خلاقیت های بیانی در جای جای فیلم و جزییات فراوان فرمی، فیلم را همگن و بیننده را به کشف و هم ذات پنداری وا می دارد. به عنوان مثال صحنه استقبال پدر و پسر از مادر یا فرار از شکستن پنجره یا ساعت مچی و …

فضا سازی ها نیز به خوبی انجام پذیرفته و بخصوص فضای زندان در کنار خوش بینی به عوامل زندان نمایشگر سختی هایش نیز هست. این نیز از موارد تقابل تلخی و شیرینی است که در فیلم وجود دارد که به نقش روایی آن اشاره شد.

به عنوان مثال فضای سفید اتاق ملاقات خنثی کننده سنگینی اتفاقات آنجاست. یا بازی فوتبال در حیاط کنترل شده زندان و فنس ها. روابط گرم زندان بان ها با زندانی در مقابل سردی محیط زندان و سرنوشت مبهم زندانی. حمایت های سازمانی زندان از خانواده زندانیان در برابر مشکلات متعدد مادر. حمایت بی دریغ مادر از کودکش در کنار نبود پدر. وابستگی روزافزون پدر به پسر در برابر مرگ نزدیک. پشیمانی مجرم در برابر مسئولیت گناه او. حق قصاص در برابر لطف بخشش و …

تدوین فیلم نیز نقش مهمی در روانی روایت فیلم به عهده دارد. عنوان بندی مناسب و نقطه شروع خوب فیلم از نکات قوت دهلیز است. انتخاب عطاران در نقشی جدی اگرچه با بازخوردهای خوبی روبروست اما چهره عطاران در طنز تثبیت شده است و احتمالا همین موضوع از دلایل اصلی حضور او در فیلمی جدی و تا حدودی تلخ است. با همه این احوال تصور بازیگری دیگر در این نقش بد به نظر نمی رسد.

انتخاب نام دهلیز برای فیلم نامناسب می نماید. اگرچه در میانه فیلم پدر ترس خود را از دهلیز خانه اعلام می کند و ما متوجه شرایط دهلیزی! او می شویم، اما می توان نام هایی به مراتب بهتر برای فیلمی اینچنین انتخاب نمود، چه آنکه فیلم بیش از پدر درباره پسر است.

صحنه پایانی نیز چندان منطقی به نظر نمی رسد. پایان باز برای فیلمی تا این اندازه واضح کمی عجیب می نماید. شاید ترس از قضاوت باعث وجود این پایان بندی یا به عبارت صحیح تر “پایان نبندی” باشد، اما به نظر می رسد اعلام نظری قاطع تر چندان ضربه ای به روند یا نتیجه داستان نمی زند.

بخشیدن یا نبخشیدن با توجه به اطلاعات و آموزش های پدر به پسر احتمالا تاثیری در قضاوت پایانی بینندگان ندارد. چه آنکه اگر نبخشد می دانیم حق است و پدر گناهکار و دلمان می سوخت که ای کاش می بخشید! و اگر ببخشد ارزش عملش را می فهمیدیم و در هر دو صورت برد با کارگردان بود. سخنرانی ما قبل آخر پسر و طلب بخشش نیز کمی بزرگتر از دهان او نشان داد که شاید ریشه اش همان نکته ای است درباره لحن دوگانه فیلم اشاره شد.

در مجموع دهلیز یک فیلم کوچک دوست داشتنی و موفق است. یک شروع قوی و ساختارمند. شروعی که انتظارمان را بالا می برد. دهلیز شاهکار تمام عیار نیست اما فیلم است. یک خانوادگی دوست داشتنی و بامزه.