بررسی اهمیت و محدوده طراحی در هیات های حماسه هنر و شهدای گمنام به عنوان نمونه
سالها پیش دو مجموعه مختلف تصمیم به ایجاد هیات هایی جدید برای جوانان کردند که امروز هر دو به نوعی در مخاطبین و دیگر هیئت ها موثر هستند. در این نوشته قصد بررسی اهمیت و نحوه طراحی این دو هیات را داریم.
با وجود آنکه هیات های گوناگون و با سبک ها و فرهنگ های مختلفی وجود دارند، معمولا هنگامی که جوانان دانشگاه بخواهند هیاتی برای خود تاسیس کنند، سراغ ترکیب های متفاوتی میروند. ترکیب هایی که حتی اگر مقبول بیفتند، به دلیل حجم تغییرات دانشگاه و دانشجویان، زیاد دوام نمی آورند و چنانچه تعطیل نشوند، احیانا در دور تغییر می افتند.
اما دو هیات دانشجویی و دانشگاهی با وجود سالها سابقه همچنان مقبول و سرپا هستند و حتی توانسته اند بسیار وسیع تر از محدوده دانشگاه عمل کنند: هیات دانشگاه هنر و هیات دانشگاه امام صادق ( علیه السلام)
در این نوشتار به ساختار و ترکیب طراحی این دو هیات می پردازیم،
- قصد امتیاز دهی وجود ندارد، چرا که ارزشگذاری- عزاداری در عهده ما نیست.
- استنتاج ها بر اساس مشاهدات است که آن هم به توان ناقص نگارنده بسته است، از کم و کاستی ها عذر خواهیم و انتقاد پذیر.
- اساس این بررسی برنامه های سال جاری دو هیات قرار داده شد.
دانشگاه و هیئت
دانشگاه امام صادق (علیه السلام) دانشگاهی برای پرورش مدیران آینده با تاکید بر علوم انسانی است که با معماری خاص خود (اثر ارزنده نادر اردلان) جایگاهی ویژه در آموزش عالی کشور دارد. دانشگاه هنر اما دانشگاهی تخصصی و متمرکز در رشته های هنری در قلب تهران است که تربیت هنرمندان آینده را هدف قرار داده است. با وجود تفاوت های دانشگاهی شباهت های جدی بین هیات های این دو وجود دارد:
- تاسیس و اجرا توسط جوانان
- مخاطبین گسترده اما غالبا جوان
- جذب مخاطب از بیرون دانشگاه
- نوگرایی و تلاش مشهود در طراحی متفاوت شیوه های مرسوم
- تداوم برنامه طی سالیان متمادی
- برون گرایی و حرکت دسته عزاداری در محل پیرامون
ساختار هیات
هیات هنر معمولا از شب هشتم محرم تا پایان دهه دوم و هیات شهدا در دهه اول اقامه عزا میکنند و هردو هیات حجت الاسلام پناهیان را به عنوان سخنران در برنامه دارند.
هر دو هیات با برنامه ریزی دقیق و وسواس، اما با روش های متفاوتی اجرا میشوند.
هیات شهدا از نماز مغرب و عشاء با قرائت زیارت عاشورا آغاز شده، یک سخنرانی موضوعی کوتاه پیرامون نکات قرآن ارائه شده (همراه دو کلیپ تیتراژ آغاز و پایان) و سپس مجری از جمعیت برای استفاده از سخنران (پناهیان) دعوت میکند. پس از سخنرانی نیز بلا فاصله برنامه مبسوط عزاداری با همه تعلقاتش اعم از واحد و شور و مظلوم و دم پایانی توسط میثم مطیعی اجرا میشود.
هیات هنر از ساعت ۱۹:۳۰ دقیقه با قرائت قرآن شروع شده و به ترتیب با زیارت عاشورا، پخش کلیپ، مراسم عزاداری و سینه زنی، پخش کلیپ، شعر خوانی و باردیگر پخش کلیپ به سخنرانی می رسد. پس از سخنرانی (۲۳:۴۵) نیز بعضا نماهنگ یا فیلمی پخش میشود.
همانطور که مشخص است ساختار هیات شهدا بر اساس ساختار مرسوم هیآت مذهبی تهران (زیارت عاشورا، سخنران، عزاداری) بنا نهاده شده است و بدون بر هم زدن این ترکیب تلاش بر غنی تر کردن آن با افزودن یک سخنرانی نکته ای قرآنی انجام شده است. پخش کلیپ تنها در اندازه عنوان بندی برای همین سخنرانی کوتاه استفاده شده است. اما در عوض در قالب های اصلی یعنی سخنرانی و مداحی، از یک سخنران محقق با مباحث سلسله وار و مداحان بنام هیات با اشعار جدید استفاده شده است. مداحی هیات شهدا با اشعار کاملا متفاوت به روز، سیاسی و انقلابی، دارای سبک های جدید و خاص بسیار مورد استقبال قرار میگیرد. به عنوان مثال دم پایانی متناسب با اتفاقات سال، رویکرد هیات، یاد شهدا و امام سروده میشود.
اما ترکیب برنامه هیات هنر کاملا متفاوت از شیوه مرسوم است به نحوی که حتی به جای عزاداری، سخنرانی پایان بخش برنامه است. البته ممکن است که این تصمیم بر اساس وقت محدود سخنران اتخاذ شده باشد. پخش کلیپ، نماهنگ، انیمیشن و فیلم به کرات در برنامه دیده میشود و تقریبا به عنوان مَفصل عمل میکند، هرچند گاهی به دلیل مدت طولانی، خود برنامه ای مستقل میشود. سخنرانی این هیات نیز سلسله وار اما بسیار داغ و به روز انجام شده و به دلیل قرار گرفتن در انتهای برنامه، معمولا طولانی انجام میشود. عزاداری نیز از سبک و نظم خاصی برخوردار است، اما نه به اندازه هیات شهدا. برنامه شعر خوانی با حضور شاعران شناخته شده انجام میپذیرد که مورد استقبال قرار میگیرد. همچنین استفاده از دمام و موسیقی محلی موجب ایجاد شور خاصی میگردد.
رویکردهای هیات
بارز ترین رویکرد هیات شهدا، انقلابی بودن است که هر سال به ویژه در شعار و دم پایانی بروز می یابد. این هیات ضمنا با استفاده از حلقه شعرا به سرودن اشعاری در این زمینه و ناظر به مسائل روز و حتی به زبان عربی میپردازد. اقدامی که بازتاب هایی در منطقه نیز دارد. هیات در سالیان اخیر اقدام به گسترش ارتباط با جهان عرب نموده و از بحرین، لبنان، یمن، سوریه و عراق مهمان یا شاعر دارد.
هیات هنر نیز هر ساله شعاری انتخاب میکند که این شعار در عزاداری، لوگو، پوستر، تبلیغات، تزئینات و نشریات بازتاب می یابد. این هیات هم تلاش دارد رویکرد خود را با مسائل روز بسنجند، به عنوان مثال استفاده از طرح های نظامی و شعر حماسی امسال ناظر به شرایط منطقه و شهدای مدافع حرم می باشد. هیات هنر با توجه به توانایی های اعضا، رویکرد خود را در قالب های متنوع تولید میکند و نوعی خروجی سالانه گرافیکی، پارچه، لباس، دکور و تبلیغات دارد. خروجی هایی که در برخی هیات های دیگر نیز بازتاب می یابد.
برنامه های جانبی
هیات شهدا در مسیر ورودی اقدام به برگزاری غرفه های نمایشگاهی می کند ، اعم از فروش کتاب و محصولات فرهنگی و معرفی مجموعه های فرهنگی و مقاومت. اما هیات هنر در این زمینه پا را بسیار فراتر گذاشته و نگارخانه ای مختص آثار هنری عاشوراییِ تولیدی و جذاب ایجاد نموده است که علاوه بر بعد فرهنگی منجر به درآمدزایی مالی نیز می شود. آثاری که به جرأت می توان گفت در بازار محصولات فرهنگی تکثیر میشوند. این آثار که بعضا تعاملی و محیطی نیز هستند در کنار سایر اقلام هیات به فروش می رسند.
ضمن آنکه در هیات هنر برای کودکان فضا و برنامه جداگانه ای در نظر گرفته میشود. تمهیدی مهم که باعث آرامش خاطر والدین و علاقه کودکان است. کودکان در این هیات حتی نشریه ای مخصوص نیز داشتند.
پذیرایی
پذیرایی پیش از هیات همان دستگاه سماور و چای سنتی است و در مسیر ورودی صرف میشود، البته هیات شهدا برای تنوع بخشی دم نوش های سنتی را نیز اضافه نموده است.
پذیرایی پایانی هر دو هیات هم به دلیل هزینه بالا بسیار محدود است، منتها در هیات هنر از اقلام کم هزینه تری مانند نان و پنیر، سوپ، گوشت کوبیده و … نیز استفاده میشود.
فرصت ها و تهدید ها
شاخص ترین بخش این دو هیات چیست؟ تقریبا در هیات هنر سخنرانی و در هیات شهدا عزاداری. همانطور که از تصاویر یادگاری هیات نیز تا حدودی مشخص است. به نظر میرسد هیات شهدا میتواند بدون ریزش جدی از سخنرانی دیگر استفاده کند، و به همین صورت هیات هنر به راحتی میتواند ساختار عزاداری را تغییر بدهد. بر عکس نیز صادق است، در صورت تغییر عزاداری و مداح در هیات شهدا و سخنران در هیات هنر احتمالا شاهد آسیب مشهود در کمیت مخاطبین خواهیم بود که این آسیب در هیات هنر بسیار چشمگیر تر خواهد بود.
البته این ویژگی نقطه ضعف محسوب نمی شود و در ساختار هیات ها رایج است، اما می تواند نکته آسیب زایی را در هیات هنر نمایش دهد. هیات هنر باید بتواند مخاطبی ویژه و «اهل» هیات هنر بسازد. مخاطبی که با نوای میثم مطیعی و رویکرد محتوایی هیات شهدا ساخته شده است. باید توجه داشت که رمز توفیق صرفا جذابیت عزاداری نیست، بلکه تداوم برنامه های هیات است که منجر به ساخت «تشکیلاتی» میشود. هیات شهدا در طول سال با مخاطبین نفس به نفس و «دم به دم» است ! در حالی که برنامه های هیات هنر عملا محدود به ده روز در سال شده و حتی نام سوگواره را به جای هیات پذیرفته است. به عنوان پیشنهاد به نظر میرسد با توجه به تغییر دانشجو ها و جامعه باید صریح تر بود و به صورت مداوم برنامه داشت، ضمن آنکه از جذابیت های فرم های سنتی عزاداری غافل نبود.
هیات شهدا نیز می تواند از قالب های جدید و تولیدی (که طی سالهای اخیر با طراحی دکور و کلیپ آغاز نموده است) برای تقویت تاثیرگذاری در مخاطبین گسترده خود استفاده کند. تاثیری که هیات هنر طی مدت کوتاه خود به خوبی در مخاطب ایجاد می نماید، جایی که خادمین لباس خاص طراحی شده دارند، فضاسازی ها به دکور محدود نمی شود، برای بچه ها و بانوان برنامه ریزی میشود و از قدرت نمایش استفاده میشود.
سخن پایانی
هیات نیاز به طراحی دارد. موفقیت این دو هیات نمونه خوبی در نمایش پویایی این نهاد قدیمی است، هرچند باید میزان و جهت نوآوری به دقت طراحی شود. این دو هیات با دو شیوه متفاوت نمونه مناسبی برای بررسی موضوع فوق میباشد. شاید به نظر برسد ترکیب این دو هیات منجر به نمونه فوق العاده ای شود، اما واقعیت آن است که دو هیات مسیر جداگانه ای دارند و الزاما نباید به هم برسند. آنچه امروز مورد نیاز اینگونه هیات هاست، استفاده از تجربیات یکدیگر با سعه صدر و هماهنگی است. استفاده از ظرفیت های مالی، انسانی، دانشی، تشکیلاتی و خصوصا شبکه اجتماعی یکدیگر.
چرا هیات ها نباید شبکه باشند؟